Logos Trio naar Indonesie (deel 4)
De gamelan-leraar, die weinig tot geen Engels spreekt, of er zich althans toch laat voor doorgaan, kijkt wel vreemd op, wanneer Godfried-Willem te kennen geeft er geen graten in te zien, zowaar instrumenten van de Javaanse gamelan en van de Balinese, samen te willen gebruiken voor eenenkele kompositie 'Shifts'. Ik poog de verbouwereerde man te verduidelijken, dat het om experimentele, westerse muziek gaat, maar veel indruk maakt dat op hem niet. Tot overmaat van ramp voor deze zo waardige Indonesier, die uitgedost in traditionele klederdracht met geplooid hoofddoek, toch te kennen geeft op traditie gesteld te zijn, wil Godfried zelfs de Balinese instrumenten niet eens per paar gebruiken, zoals normaal voorgeschreven. "Die Balinese instrumenten zijn allen gedoubleerd en net een ietsje anders gestemd, waardoor interessante zwevingen ontstaan", probeer ik Godfried nog even te overtuigen. "Voor 'Shifts', zou dat toch ook heel interessant kunnen zijn", maar ook dat mag niet baten. Ik durf de leraar nog nauwelijks aankijken en wanneer ik stiekem vanuit mijn ooghoeken toch even naar hem loer, zie ik hem nors en nukkig in zichzelf gekeerd zijn. Dikke pech, denk ik bij mezelf. Zo kom ik ook nooit het verschil tussen een Yogya- en een Solo-gamelan te weten. De docent etnische muziek en de klankschapskomponist in mij, zijn ondertussen in een hevige diskussie verzeild. Wat kan hier wel, wat kan hier niet? Waar begint en eindigt akkulturatie. Heeft dit nu iets te maken met respekt voor elkaars kultuur. Of is juist de vrijheid van de komponist van doorslaggevend belang.
Traditie versus vernieuwing. De Indonesische leraar aanziet ons vast al bij voorbaat voor kultuurbarbaren. Godfried wil als westers komponist vanzelfsprekend de vrijheid over de interpretatie van zijn werk. Ach wat, het is Godfried-Willem's stuk en hij moet de verantwoordelijkheid maar dragen, tenslotte heb ik er niets mee te maken. Dat ik degene ben, die deze beide musici in kontakt bracht met elkaar, die Godfried hierheen heeft geloodst en dit alles voor hem -zoals altijd- heb georganiseerd, stop ik deze keer maar liever verweg onder stoelen en banken. Wat een afstand tussen oost en west, terwijl ik droom van bruggen slaan. Hopelijk lukt het straks met de musici beter.
Ik ben wat blij, niet in Joachims schoenen te staan. Straks zal hij de studenten van de gamelanklas nog veel meer bizars pogen duidelijk te maken, dan dat zo'n vermenging van het instrumentarium, volgens onze westerse normen best kan.
Om mezelf in afwachting maar wat afleiding te geven, kijk ik het gebouw wat rond. Zopas werden we in het lokaaltje hiernaast onthaald door drie lieve dames, die evenwel onder elkaar, korte, bitsige opmerkingen schenen te maken, maar in hun eigen taal. Ondanks het elegante kopje thee op een zilveren dienblaadje, bleef de sfeer wel wat gespannen. Nu zitten ze nog steeds samen, maar in de gang in plaats van in het krappe lokaal. Een van de vrouwen, stelt zichzelf voor als komponist, die ook in de USA studeerde. Zij wil duidelijk de boventoon voeren, doch dat valt niet in de smaak van beide typisch Javaanse dames. Zou dit nu te maken hebben met de Javaanse hoffelijkheidsetiquette, waarvan de reisgids sprak? Wie weet? Ik heb hier naar heel wat te raden. Ook of ze het al dan niet eens zijn met de gamelan-leraar of er zich helemaal niets van aantrekken, is niet uit te maken. In ieder geval schijnen ze hem zoveel als mogelijk te mijden en hun onderlinge relaties blijven me tot het einde geheim.
Het gebouw waarin hun Performing Arts Centre gehuisvest is, ziet er zeer sober en wat uitgeleefd uit. Het heeft iets van een kazerne in tropische stijl. Stug en streng rechte gangen, dunne metalen trapleuningen, afbladderende grijs- en blauwachtige verven, saaie bruine deuren... Wat een schril kontrast met de schitterende gamelan-instrumenten. Rood en goudkleur voeren hier de boventoon, temidden van een wirwar dekoratieve motieven, die nu eens abstrakt, dan weer in planten- of dierenmotieven zijn uitgewerkt. Godfried's instrumentarium van het "Shifts"-orkest, bestaat uit bronzen bonangs en hun Balinese tegenhangers, ook uit sarons, gongs, houten gambangs en eenenkele suling-fluit. Die speelt de gamelan-leraar. Helaas mogen de prachtige Indonesische cithers met de ronkende naam, chelempung, niet meespelen.
Tegen de tijd dat de workshop zal aanvangen, kijk ik uit naar Bintang Prakarsa. Ik verheugde me dat hij, die zich voor de gelegenheid liefst als Johannes aan ons voorstelde, omdat hij zich naar eigen zeggen zopas tot het kristendom had bekeerd -een nieuwigheid voor Indonesie-, er ook zal zijn. Deze pientere en energieke jongeman, had ons op de residentie tijdens een urenlang interview, bestookt met reeksen bepaald diepzinige vragen. Alles wilde hij weten over het hoe en het waarom van onze muziek, van ons engagement, van ons optreden in Indonesie en de rest van de wereld. We hadden honderduit over het koncert als ritueel gepraat. Ook over Godfrieds konfliktsesthetiek versus de meditatieve aanpak van de muziek. Naar gewoonte verschilden Godfried en ik meer dan eens van gedachten, en hadden we honderduit geargumenteerd. Maar deze maal was ook Joachim er enigszins bij betrokken geraakt. Tenslotte geen klein bier, om in zo'n -kwasi dertig jaar oude- ideologische gedachtenverschillen, verzeild te raken. Bintang had aandachtig geluisterd, geobserveerd, vraagtekens en bedenkingen geplaatst en ieders standpunt gewikt en gewogen. Hij had op een mum van tijd mijn hart veroverd en ik was maar wat gevleid, dat hij niet alleen erop stond onze koncerten in Jakarta en Yogyakarta te zullen bijwonen, maar ook onze workshop aan de gamelanschool.
Alle door Godfried uitverkoren gamelan-instrumenten zijn ondertussen netjes in een grote leszaal ondergebracht. Toch is het er behoorlijk vol. De partituren uit de ruime hal op de bovenverdieping, heeft men wijselijk gelaten waar ze zijn. Het waren partituren met cijfernotatie, die me aan het boek van Judith Becker deden denken en aan mijn eigen lessen etnische muziek in het Konservatorium. Wat een handig systeem van muzieknotatie. Ipv onze noten worden de verschillende instrumenten gewoon met ofwel eenvoudige symbolen, ofwel een paar woorden weergegeven en de cijfers tonen de toonhoogten per instrument aan. Dit, terwijl de tijden, via een eenvoudig puntjessysteem, makkelijk mee te tellen zijn. Een voor iedereen toegankelijk muziekschrift. Nu, tot voor kort werd gamelanmuziek ook helemaal niet genoteerd, doch door het kontakt met de nederlandse kolonialisten, waren ook de gamelanspelers geintrigeerd geraakt, om een eigen systeem uit te bouwen. De muziek evolueerde vanaf toen niet meer volgens de traditionele, kollektieve veranderingsprocessen, waaraan de gamelan sinds eeuwen onderhevig was geweest. Doch het individuele komponistendom kreeg nu een plaats en zo was het Indonesische muziekgebeuren -onopvallend- al enigszins verwesterd geraakt.
Eindelijk is het zover. De studenten stromen het leslokaal binnen en de door de drie dames aangeduide -zal ik maar zeggen 'slachtoffers'- nemen onwennig hun plaats in achter de instrumenten. Onder het alziend Godfried-oog, weet Joachim evenwel snel het ijs te doen smelten en op een mum van tijd is de sfeer opgewekt en vrolijk en is er plaats voor experimenten allerhande. Iedere speler krijgt een ander metrum en het is voor hen duidelijk wel even wennen, maar hun reakties blijven entoesiast. Alleen de leraar zit er met een apatische houding bij, via lichaamstaal duidelijk makend, dat hij er met deze muziek voor niets in tussen zit.
De volledige Shifts-kompositie instuderen is spijtig genoeg in dit korte tijdsbestek uitgesloten, en terwijl ik me tussen de prachtinstrumenten doorwring, om links en rechts naar hartelust foto's, ten behoeve van mijn thuisgebleven konservatoriumstudenten , te maken, verzorg ik ook nog een heuse 'veld'opname. Even kruist mijn blik op een onbedachtzaam moment de blik van de suling spelende gamelan-leraar. Ik glimlach flauwtjes. Zijn blik is een grondeloze poel, waar ik oeverloze gedachten in lezen en vooral raden kan. 
Maar geen van die gedachten zijn mild voor die drie westerlingen, die hier met zijn studenten aan het werken zijn. Zou er een Indonesisch woord voor wat hij voelt, bestaan? De studenten evenwel hebben er, zo te zien, duidelijk plezier in, om op een volstrekt nieuwe manier, met het vertrouwde instrumentarium, muziek te maken. Na een paar uurtjes werken, komt de ambassadeur en zijn vrouw, voor ons, Luk en Barbara, het gebeuren bijwonen. Tot een koncertante uitvoering komt het niet, maar de eerste resultaten mogen best gehoord worden.
Na afloop van de workshop, stellen een aantal Indonesische komponisten hun muziek voor. Het wordt een boeiende uitwisseling, hoewel uitgerekend het werk van de Indonesische vrouwelijke komponiste, die nog in de USA studeerde, en naar wiens realisaties ikzelf het meest heb uitgezien, tegenvalt. Er blijft maar weinig Indonesisch meer in haar werk te bespeuren.
Pas tijdens het afsluitend vraag- en antwoord kwartiertje, merk ik Bintang op. Hij moet onhoorbaar ergens temidden van de sessie zijn binnengeslopen. Hij stelt een aantal vragen, die ik herken van tijdens het interview en staat erop dat ik, en niet Godfried of Joachim, zou antwoorden. We hebben het even kort over een samensmelten van diverse kulturele invloeden tot een mogelijke wereldkultuur, over wereldburgerschap en over diverse muzikale rituelen. Maar ik antwoord heel bondig, zodat ook de andere studenten nog aan het woord kunnen komen, iets wat Bintang duidelijk niet zint. Liefst had hij natuurlijk de 'Performing Arts Students' warm gemaakt en bestookt met het ganse ideeenarsenaal van tijdens het interview. Maar daar kan hier vanzelfsprekend geen sprake van zijn. Hij kijkt duidelijk misnoegd. Maar eens terug in Europa emailt hij uitvoerig en via de ambassade bekomen we een artikel uit de Jakarta Post van zijn hand, met daarin hoofdzakelijk de konflikttheorie van Godfried uitgewerkt. Wat mij op mijn beurt niet helemaal zint. Ik nodig hem uit, ons het integrale interview op te sturen voor publikatie in dit Logos-Blad, doch tot nu toe zonder resultaat. Ook hij heeft het te druk. Maar wie weet, volgende maand...
M.D.
