Invisible Instrument (Holosound)

Collectie Stichting Logos

Titel Invisible Instrument

Productie Gebouwd door Godfried-Willem Raes te Gent

Datering 1985

Afmetingen

MODULES

• Holosoundmodule (Demodulator) 1985: nog op te meten
• Holosoundmodule (Demodulator) 1986: verloren
• Holosoundmodule (Demodulator) 1987 versie 1: L x B x H: 23 x 11 x 6
• Holosoundmodule (Demodulator) 1987 versie 2: nog op te meten

ZENDERS EN ONTVANGERS

• 2 x Amplitude-modulatie ontvanger (AM40A en AM40B) en 1 x Phase-locked-loop ontvanger (FET40-1): L x B x H: 13 x 5,5 x 2,5
• FM-ontvanger (Foster serie): L x B x H: 15,5 x 6 x 3
• 2 x zender 35 kHerz en 36 kHerz: L x B x H: 9 x 5,5 x 3
• 3 x plastic steuntjes: L x B x H: 14 x 18,5 x 0,3
• 2 x plastic steuntjes: L x B x H: 13,5 x 13 x 0,3
• Akoestische filter (pvc-buisje): L x B x H: 10 x 2 x 2
• Akoestische filter (pvc-buisje): L x B x H: 8 x 2 x 2
• Zender (Z40-6), ontvanger (AN40C), ontvanger (6 1 100/): L x B x H: 10,5 x 6 x 2,5

DRIVERS EN RECEIVERS

• Driver 52 x 12 x 3
• Receivers 20 x 8 x 3

Classificatie 6

Inventarisnummer LOGOS 1985.02

Beschrijving van het instrument

Het principe van het Invisible Instrument

Het Invisible Instrument (of Onzichtbare Muziekinstrument) zet bewegingen in geluid om. Het maakt hiervoor gebruik van ultrasone (en dus voor de mens onhoorbare) geluidsgolven. Één zender wordt in de hoek van een denkbeeldige tetraëder op de grond geplaatst. Deze zendt een (onhoorbare) draaggolf uit (40kHrz). In de andere drie hoeken van de denkbeeldige tertraëder worden drie ontvangers geplaatst (die in de bovenhoek wordt opgehangen). Het Doppler-effect veroorzaakt door de bewegingen van een bespeler binnen de denkbeeldige tertraëder, zorgen ervoor dat het ontvangen signaal afwijkt van het signaal dat is uitgezonden. Met behulp van ringmodulatie tussen de draaggolf en het ontvangen signaal kan deze “afwijking” naar het hoorbare spectrum worden gebracht. Dit resulteert in drie gekleurde ruisbanden. Omdat elke zender zich op een andere plaats bevindt ten opzichte van de bewegingen van de bespeler, leveren deze elk een verschillende ruisband op.

De relatie tussen het Invisible Instrument en Holosound

Raes experimenteert reeds vanaf 1978 met allerlei ultrasone zenders, ultrasone ontvangers en demodulatoren. In 1985 gaat het stuk Holosound in première waarin hij voor de eerste maal volwaardig gebruikt maakt van deze technologie (in combinatie met technieken uit Timeframes (zie infra)). Dit betekent uiteraard niet het eindpunt, Raes gaat (zoals steeds) verder met experimenteren, waaruit dan weer nieuwe versies en generaties van het Invisible Instrument en Holosound ontstaan. Dit levert een ingewikkelde maar zeer boeiende geschiedenis op. Ook het doctoraat dat Raes over zijn Onzichtbare Muziekinstrument in 1992 schrijft resulteert (gelukkig) niet in een definitieve versie. Ook bijvoorbeeld Book of Moves, Songbook en het interactieve Logos Robotorkest zijn een verder ontwikkelen van deze technologie. Dat doctoraat documenteert wel uitstekend de technologische experimenten en evoluties die Holosound (en Book of Moves) doormaakte en die er aan vooraf gingen (Zie bijlage).
Merk ook op dat de compositie Holosound en het instrumentarium dat er voor gebruikt wordt zeer nauw en op complexe wijze met elkaar verbonden zijn. Dit is kenmerkend voor het werk van Raes. Holosound bestaat in een concertversie en in een installatieversie.

Algemene beschrijving van de concertversie van Holosound en het daarmee samenhangende instrumentarium

De opstelling van de concertversie van Holosound bestaat uit de opstelling van het Onzichtbare Instrument met een zender in één van de hoeken op de grond van een denkbeeldige tetraëder en ontvangers in de andere hoeken ervan (één zender hangt aan een microstatief). De ontvangers zijn met de holosoundmodule verbonden. De module demoduleert de signalen van de zenders tot een hoorbaar signaal (gekleurde ruisbanden). De uitgangen van de module zijn op een mengpaneel met versterker (stereo) aangesloten. Daarnaast sturen de signalen via dezelfde module ook vier drivers aan die vier hasberglinten kunnen doen trillen. Deze trillingen worden aan het andere uiteinde van de linten door vier pick-ups opgepikt. Dat laatste signaal kan bij het uitgangssignaal worden gemixt. Daarnaast kan het ook -al dan niet gedeeld of vermenigvuldigd- terug worden gebruikt om de drivers aan te sturen (soort van feedbackloop). Hierdoor ontstaat een hels lawaai. Eenzelfde principe werd reeds in Timeframes toegepast. Een meer uitgebreide uitleg over het script en de compositie vind je in de bijlage (Uitleg Holosound (uittreksel doctoraat Raes)).

Algemene beschrijving van de installatieversie van Holosound en het daarmee samenhangende instrumentarium

Met behulp van aluminium buizen wordt een tetraëder van ongeveer 3 meter hoog gevormd. Bovenaan in de punt van de tetraëder hangt een ontvanger. De twee andere ontvangers en de zender staan op de grond in de andere drie hoeken van de tetraëder. Daar staan ook drie luidsprekers in de vorm van kleine tetraëders. De holosoundmodule demoduleert de ontvangen signalen door ringmodulatie met de frequentie van de draaggolf. De drie verschillende ruisbanden die hieruit resulteren, worden door de speaker bij de bijhorende ontvanger weer gegeven. De bewegingen van het publiek worden op die manier in real time driekanaals hoorbaar gemaakt.

Stukbeschrijving van het instrumentarium van Holosound

Zenders en ontvangers:

We onderscheiden hier twee generaties zenders en ontvangers. De eerste generatie werden gebruikt voor de uitvoeringen van Holosound (zowel concert- als installatie versie) uit 1985 en 1986. Het betreft twee AM-ontvangers met opschrift AM40A en AM40B. Beiden huizen in een zwartgeverfd tabaksblik met scharnierdeksel. Aan de ene smalle zijde zien we een vrouwelijke DIN-connector voor het uitgangssignaal en het aansluiten van de voeding. Aan de andere smalle zijde zien we een moer met daarin de eigenlijke sensoren. Als we het doosje openen zien we de gaatjesprint met de schakeling. Een derde ontvanger met opschrift FET40-1 (Phase locked loop) ziet er bijna identiek uit. Met dat verschil dat de sensor is beschermd met een plastic ring. Een vierde ontvanger met opschrift FS40D (Frequentiemodulatie, Foster Seeley schakeling) zit in een grotere metalen behuizing dan de andere ontvangers. De elektrische schema´s vind je terug in het boekdeel 2.3.2 van het doctoraat van Raes (zie bijlage). Over de sensoren van de ontvangers werd een akoestische filter geschoven. Dit was een plastic buisje met insnijdingen. De ontvangers werden ondersteund met daarvoor voorziene driehoeken in plexiglas. De twee zenders van de eerste generatie zijn gebouwd in een plastic behuizing. Aan de korte zijden vind je enerzijds de vrouwelijke DIN-plug voor de voeding en de eigenlijke zender. Als we de vier vijsjes losschroeven zien we de schakeling zoals in boekdeel 2.3.1 van het doctoraat van Raes beschreven (zie bijlage). Ook de zender en ontvangers van de tweede generatie (vermoedelijk gebruikt vanaf 1987) huizen -in weliswaar kleinere- tabaksblikjes. Zowel de ontvangers als de zenders zien er van buiten uit identiek uit. Op de korte zijden zien we de sensoren/zender en de vrouwelijke DIN-plug. De schakeling van de ene ontvanger is op een PCB gesoldeerd, de andere op een gaatjesprint. Je vindt de schakelingen van de zender en ontvangers in de reeds aangehaalde boekdelen van het doctoraat van Raes (zie bijlage).

Holosoundmodules (demodulatoren)

Je vindt de schakelingen van de Holosoundmodules in het boekdeel 2.3.3 in het doctoraat van Raes. De eerste holosoundmodule werd gebouwd in 1984 en staat beschreven in de bijlage (Scan holosound 85). Deze module werd gebruikt voor de concertante uitvoeringen van Holosound in 1985 en 1986. Je vind ook een patchpaper en partituur in de bijlage (Patchpaper Holosoundmodule 1985 en Partituur Holosound 1985). Voor Holosound als installatieproject werd in 1986 een nieuwe Holosoundmodule gebouwd. Deze staat beschreven in “scan Holosound installatieversie 1986” in de bijlage. Deze module is vermoedelijk verloren gegaan. In 1987 werden twee nieuwe modules gebouwd. De eerste versie huist in een houten U-profiel met daarin een metalen behuizing. Deze module met de LM1496 in de hoofdrol, staat beschreven in “Scan holosound 87 versie 1” in de bijlage. Raes bouwde in datzelfde jaar nog een nieuwe en betere module rond de AD532 (gedocumenteerd in “Scan holosound 87 versie 2”). Deze laatste werd ook gebruikt in Book of Moves 1 (1992).

Drivers en Receivers

De vier drivers zijn op een aluminiumprofiel van 50 cm gemonteerd. In het midden ervan is een moer bevestigd die op een microfoonstatief kan worden geschroefd. Aan de andere kant van die moer komen de kabels die naar de drivers lopen samen in één dikkere witte kabel. Deze loopt naar een plug met vijf pinnen van het merk Jaeger. De buitenste drivers zijn trillers (TR1 en TR2). Deze zijn vermoedelijk afkomstig van lp-snijders. De middelste drivers zijn moving coils (MC1 en MC2) respectievelijk afkomstig van een telefoonhoorn en een koptelefoon. Met een klein vijsje werden de hasberglinten aan de drivers bevestigd. De vier receievers zijn identieke piezoplaatjes die op een metalen staafje van 20 cm met een schroefje zijn gemonteerd. Centraal zien we de plug (5 polen) die naar de massa en de vier kristalgedeeltes van de piezo’s leiden. De linten worden met een klein vijsje aan de receivers gehangen.

Speelwijze, repertoire en inzet in producties

Er bestaat van Holosound zowel een concertversie als een installatieversie. Beiden bestaan op hun beurt in verschillende gedaantes die vaak de evolutie van de apparatuur (Invisible Instrument) volgen.

De concertante versie van Holosound werd in 1985 gecreëerd te Gent. Tijdens de volgende jaren gaf het Logos Duo het wereldwijd een podium.

De installatieversie was in 1986 onder andere te zien in Amsterdam en Rennes.

Opbouw van het instrument/installatie

Zie beschrijving.

Inscripties

Ontvangers:

ONTVANGER 1

• Logos elctronics
• Ultrasoon rec 01
• O
• AM40A

ONTVANGER 2:

• Logos elctronics
• Ultrasoon rec 01
• O
• AM40B

ONTVANGER 3:

• FET40-1

ONTVANGER 4:

• FM
• FS40D

ONTVANGER 5:

• 61.100i

ONTVANGER 6:

• AM40C

Zenders:

ZENDER 1:

• Collpitt-oscillator
• Rennes
• 75V
• 35kHz

ZENDER 2:

• 36 kHz
• F 40KHZ
• Z4 0-1
• Push-pull
• +- 15V no return
• 80Vtt

ZENDER 3:

• Z40-6
• FM40

Staat van het instrument

De apparatuur werd niet getest

Historiek van het instrument

Raes experimenteerde reeds vanaf het einde van de jaren 70 met ultrasone geluidsgolven. Zo kwam hij tot zijn Invisible Instrument dat in 1985 voor het stuk Holosound werd gebruikt. In 1992 promoveerde hij op het onderwerp. Dat doctoraat is dan ook beslist het beste naslagwerk over deze materie. Zoals reeds aangehaald en beschreven heeft het Invisible Instrument een enorme evolutie ondergaan. Raes experimenteerde onder andere ook met draaggolven met andere frequenties dan 40kHz. Hij gebruikte dan bijvoorbeeld de signalen van de ontvanger terug als draaggolf. Hij kwam er ook achter dat een draaggolf van 200kHz zeer precies werkt maar een veel kleiner bereik (afstand) heeft.
Na Holosound maken onder andere ook A Book of Moves, Songbook, Slow Sham Rising en het interactieve Logos Robotorkest (Invisible instrument 2001 en 2010) gebruik van het onzichtbaar muziekinstrument.

Problematieken

Ingewikkelde maar boeiende geschiedenis van versies, verbeteringen en veranderingen. Veel prototypes van zenders en ontvangers.

Media

Afbeeldingen

demodulator holosound 85

demodulator holosound 87 versie 1

demodulator holosound 87 versie 2

latere zenders en ontvangers

Power supply

zenders en ontvangers generatie 1

zenders en ontvangers generatie 2

pdf-bestanden

Onzichtbaar muziekinstrument BD1 (doctoraat GWR)

Onzichtbaar muziekinstrument BD2 (doctoraat GWR)

Onzichtbaar muziekinstrument BD3 (doctoraat GWR)

Partituur Holosound 1985

Patchpaper holosoundmodule 1985

Scan holosound 85

Scan holosound 87 versie 1

Scan holosound 87 versie 2

Scan holosound installatieversie 1986

Uitleg Holosound (uittreksel doctoraat Raes)

Video

Tags

geluidseffect  tabaksblik  feedback  contactmicrofoon 

Categorieën

elektronisch  elektroakoestisch