Pneumafoon
Collectie Stichting Logos
Titel Pneumafoon
Productie Gebouwd door Godfried-Willem Raes te Gent
Datering 1983
Afmetingen
KLANKSCULPTUREN
Adad: H x B x L: 185x 80 x 35
Aeolus: H x B x L: 130 x 90 x 20
Apu-hau: H x B x L: 127 x 75 x 37
Apu-matangi: H x B x L: 80 x 50 x 45
Awhio-whio: H x B x L: 70 x 50 x 35
Boreas: H x B x L: 159 x 35 x 50
Ehecatl: H x B x L: 110 x 47 x 33
Eurus: H x B x L: 144 x 25 x 40
Favonius: H x B x L: 100 x 83 x 42
Gucumatz: H x B x L: 152 x 27 x 81
K: H x B x L: 145 x 20 x 38
Kolpia: H x B x L: 63 x 80 x 43
Njord: H x B x L: 180 x 120 x 40
Notus: H x B x L: 80 x 128 x 26
Oonawieh unggi: H x B x L: 70 x 80 x 50
Tawhiri: H x B x L: 160 x 67 x 62
Tembo: H x B x L: 119 x 51 x 64
Teshub: H x B x L: 150 x 98 x 43
Xix: H x B x L: 122 x 100 x 42
Zu: H x B x L: 95 x 24 x 50
WINDMACHINES, KUSSENS en SLANGEN:
Mei: H x B x L: 70 x 100 x 95
Set: H x B x L: 100 x 65 x 130
Shu: H x B x L: 115 x 180 x 68
Ventus: H x B x L: 115 x 65 x 150
20 kussens (+reserve): H x B x L: 150 x 150 x 150
40 slangen (+reserve): verschillende lengtes met een diameter van 5 cm
Classificatie 6
Inventarisnummer LOGOS1983.09
Beschrijving van het instrument
Pneumafoon-project bestaat uit 20 klanksculpturen die met lucht tot klinken worden gebracht. De klank van elke sculptuur is verschillend en bovendien afhankelijk van de luchtdruk die in de sculptuur wordt geblazen. De bespelers bepalen de luchtdruk door op 20 grote gele tetraëdervormige luchtkussens te zitten, te wippen en te duwen. Elk kussen is met een flexibele plastic slang met één pneumafoons (sculpturen) verbonden. De kussens zijn op hun beurt met soortgelijke slangen verbonden met de uitgang van een windmachine. Op die manier worden ze steeds geleidelijk aan opgeblazen. De hoeveelheid lucht die naar een kussen wordt geleid, kan met kranen op de windmachines geregeld worden. Ook de hoeveelheid wind die elke machine maakt is regelbaar met de motorsturing op de machine.
Het klinkend resultaat van deze installatie is een boeiend en veelzijdig klanktapijt.
Elke pneumafoon is genoemd naar een windgod en elke windmachine (uitgezonderd Mei) draagt de naam van een wind. De voet en basisstructuur van de pneumafoons zijn steeds van hout en de rode windmachines staan allemaal op wielen. We beschrijven ze hieronder afzonderlijk:
Adad: De lucht wordt via een grote kraan door een trom gestuurd waarin ping-pong balletjes ronddraaien. Deze doen een ingebouwd klokgongmechanisme klinken. De lucht verlaat de trommel via twee PVC labiaalpijpen, gestemd met een klein onderling verschil in toonhoogte waardoor zwevingen ontstaan.
Aeolus: Uit de voet komen vier labiaalpijpen uit PVC. Deze hebben een verschillende lengte en dus een verschillende toonhoogte. Bij een grote luchtdruk kunnen deze overblazen.
Apu-hau: Een zinken open orgelpijp (open labiaalpijp) gaat over in een PVC buis en mondt uit in een conische hoorn.
Apu-matangi: De pneumafoon ziet er uit als een hoed waaruit buizen (loodgieterij) komen. Deze leiden de lucht naar een pneumatische motor, twee enkelriet pijpen met conische hoorns en een fluitketelfluitje.
Awhio-whio: Uit de voet van deze klanksculptuur vertrekken drie labiaalpijpen uit PVC met comische hoorns. Deze hangen met beugels aan een structuur van metalen buizen (loodgieterij).
Boreas: In de “sifon” van deze op- en neergaande uit PVC gebouwde labiaalpijp zit water. Dat water geeft wisselende tegendruk en doet de toonhoogte van de pneumafoon variëren.
Ehecatl: Een enkelriet zorgt voor het geluid van deze pneumafoon. De lucht wordt via een metalen buis van voet naar de metalen hoorn gebracht.
Eurus: Eurus bestaat uit een houten holteresonator met daatop een paviljoen.
Favonius: Twee lange opgerolde PVC ribbelbuizen monden in een gemeenschappelijke houten hoorn die door een buizenstructuur gedragen wordt.
Gucumatz: Dit is de eerst gebouwde pneumafoon. Negen PVC ribbelbuizen (gekoppelde holteresonatoren) van verschillende lengte monden uit in een gemeenschappelijke houten hoorn die als klankversterker en resonator dienst doet. De hoorn wordt door een buizenstructuur gedragen.
K: In de houten rechtopstaande koker bevinden zich gekoppelde holteresonatoren uit soepele PVC ribbelbuis. Deze leiden naar een hoorn.
Kolpia: De klank van Kolpia wordt door een messing riet voortgebracht en versterkt door ijzeren exponentiële hoorn afkomstig van een oude grammofoonspeler. Deze hoorn werd eerder gebruikt in de (afgebroken) multiperson-horn.
Njord: Njord bestaat uit zinken orgelpijp (labiaal). De lucht wordt eerst door olie wordt geleid. De “vettige zever” wordt aan het labium in een trechter opgevangen en terug naar het reservoir afgevoerd.
Notus: Notus bestaat uit een houten orgelpijp (18de eeuw) met een opening die door een opblaasbare balg kan worden afgesloten. De pijp wordt met een structuur van buizen vast gehouden. De klankprojectie wordt geoptimaliseerd door de toevoeging van grote oren. De balgdruk en pijpdruk zijn met een kraan afzonderlijk regelbaar.
Oonawieh unggi: De klank van deze pneumafoon wordt opgewekt door een tongwerk uit een orgelpijp. Deze klank wordt verstekt door een hyperbolische hoorn die door een structuur van buizen ondersteund wordt.
Tawhiri: In de rechtopstaande PVC-buis van Tawhiri zit een roterende sirene. De klank wordt via een hyperbolische resonator in de ruimte geprojecteerd.
Tembo: Een exponentiële hoorn afkomstig van een oude grammofoonspeler is met een ijzeren lat en buis op de voet gemonteerd. De lucht wordt via een witte PVC-buis en een holteresonator naar de hoorn geleid.
Teshub: Twee dissonerende messing rieten lopen via cylindrische buizen naar hetzelfde hyperbolisch paviljoen dat op twee schuin rechtopstaande balken is gemonteerd.
Xix: Vier labiaalpijpen worden aangestuurd vanuit een met stroperige olie gevulde nachtegaal tremulant. De pijpen kunnen afzonderlijk met ventielen worden bediend.
Zu: De klank van Zu wordt voortgebracht door een dubbelriet mechanisme uit rubber. Oorspronkelijk werd voor de klankopwekking een condoom gebruikt. Maar aangezien dit erg vaak scheurde, werd het rietmechanisme geïnstalleerd.
Mei: Deze compacte straffe windmachine (Meiniger) werd in 2019 gebouwd. Hij heeft twee vaste wielen achteraan en twee kleine zwenkwieltjes vooraan. Hij heeft 7 winduitgangen met kranen.
Set: Deze grote windmachine staat op een karretje en heeft 7 winduitgangen met kranen.
Shu: Shu heeft drie wielen en een lange houten snuit die in 6 winduitgangen met kranen uitmondt.
Ventus: Ventus staat op een karretje met drie wielen. Zijn houten snuit wordt met een ijzeren buis ondersteund. Ventus heeft 6 winduitgangen met kranen.
Speelwijze, repertoire en inzet in producties
De pneumafoons worden bespeeld door op de luchtkussens te zitten, springen, wippen, duwen,… De bespelers moeten hiervoor hun schoenen uit doen. Pneumafoon kan in drie verschillende versies worden gepresenteerd: als interactieve installatie met klanksculpturen (publieksparticipatie), in een concertante versie (bespeeld door muzikanten) en in het Concerto voor Pneumafoon en Orgel. Beide laatste zijn gedocumenteerd op de langspeelplaat “Pneumafoon” uit 1987 (IGL050).
Opbouw van het instrument/installatie
De ene windconnector van het luchtkussen wordt steeds via een slang met de uitgang van een windmachine verbonden. De andere connector van het kussen wordt telkens op de ingang van een pneumafoon aangesloten. Als alle klanksculpturen via een kussen op de windmachines zijn aangesloten, kunnen deze laatste worden ingeschakeld. Ze moeten van stroom worden voorzien (220 Volt, 50 Hrz). De schakelaar van elke windmachine moet worden aangezet. De winddruk moet steeds worden aangepast aan de omstandigheden: aantal bespelers, hun intensiteit, en het type pneumafoon. De winddruk kan geregeld worden via de motorsturing van de windmachines. Hiervoor moet aan de potentiometer worden gedraaid. Daarnaast kan de winddruk via de kranen individueel worden aangepast.
Inscripties
Op elke soundsculptuur en windmachine staat de naam geschreven:
Adad
Aeolus
Apu-hau
Apu-matangi
Awhio-whio
Boreas
Ehecatl
Eurus
Favonius
Gucumatz
K
Kolpia
Njord
Notus
Oonawieh unggi
Tawhiri
Tembo
Teshub
Xix
Zu
Mei
Set
Shu
Ventus
Staat van het instrument
In werkende staat
Historiek van het instrument
Het gehele pneumafoonproject werd geleidelijk aan gebouwd. Raes begon (met wisselende hulp van het Logosteam) met de bouw van de eerste klanksculptuur Gucumatz in 1978. In 1983 werd de eerste (beperkte) versie gepresenteerd in opdracht van de Duitse stad essen op de “Spiel- und Klangstrasse”. Later was het volledige project met de 20 klanksculpturen te zien in Eindhoven, Bon, Brussel, Gent, Neerpelt, Stuttgart, Ferrara, Frankfurt, Antwerpen, Strombeek-Bever, Diest, Leuven, Rijsel, Manchester, Stavanger, Postdam, Enschede, Lissabon, Talinn, Dublin, Ottawa,… Gezien de vele reizen en het intensieve gebruik van de installatie moesten er gaandeweg regelmatig reparaties aan de klanksculpturen worden uitgevoerd. Er werden soms onderdelen vervangen maar er werden nooit drastische veranderingen doorgevoerd. Hieronder som ik toch enkele belangrijke aanpassingen op: - 2009: De windmachines Set, Venus en Shu worden aangepast zodat ze op monofase stroom (ipv op driefase) werken. Een foto van de vroegere stroomvoorziening vind je in de bijlage. - 2018: Raes bouwde de compacte windmachine Mei. - 2019: de kapotte houten snuit van Set wordt vervangen door een stalen exemplaar.
Problematieken
/
Media
Afbeeldingen
pdf-bestanden
Short manual for a small demo set up of Pneumafoon
Video
Audio
Concerto for organ and pneumaphones 25:13
Pneumafoon-performance 17:54
Pneumafoon impro
Tags
pvc-buis vel blazen/lucht exponenti%C3%ABle-hoorn orgel