Dr.Godfried-Willem RAES

Kursus Experimentele Muziek: Boekdeel 4: Organologie en Experimentele Instrumentenbouw

Hogeschool Gent : Departement Muziek & Drama

4007:

THEREMIN

De Thérémin mag gerekend worden tot de allervroegste elektronische muziekinstrumenten en is ouder dan de er later van afgeleide Ondes Martenot, die we in een verder hoofdstukje zullen behandelen. Het instrument werd uitgevonden en gebouwd door de Russische fyzikus Lev Termen in diens laboratorium in 1919. De eerste publieke demonstratie volgde in augustus 1920, toen nog onder de naam 'Aetherofoon'. Met dit instrument maakte hij een toernee door Europa en in 1927 trok hij ermee naar de USA, waar hij een Amerikaans patent aanvroeg en verkreeg. Vanaf 1929 werden Thérémins kommercieel geproduceerd door de firma RCA. (Door de firma voorgesteld als 'music minus one' instrument samen met een grammofoon, platen en partituren). Lev Termen overleed, na een bewogen leven dat zich als een roman zou laten vertellen, in 1993.

Het bijzondere van het instrument is dat het het allereerste non-impakt muziekinstrument is dat ooit werd gebouwd: inderdaad, het wordt vanop afstand en zonder het aan te raken bespeeld. Daartoe is het uitgerust met een vertikaal geplaatste sprietantenne, via dewelke door nadering de toonhoogte wordt bepaald en een horizontale zijdelings geplaatste raamantenne, voor de kontrole van de geluidsterkte. Verder had het instrument nog een pedaal- schakelaar waarmee de tonen aan- of uitgeschakeld konden worden.

Latere versies van het instrument waren verder nog uitgerust met enkele knoppen waarmee de klankkleur kon worden ingesteld, een eerder primitieve vorm van 'registratie'.

Lev Termen bouwde later (vanaf 1928) ook versies voorzien van een zuiver monofoon klavier, met een bereik van 4 tot 5 oktaven, evenals een versie die er meer uitzag als een cello. (Deze versie werd onder Leopold Stokowsky in orkestraal verband gebruikt). Hierdoor wordt -zoals we later zullen zien- de 'originaliteit' van de Franse 'Ondes Martenot' wel bijzonder twijfelachtig...

Het grote probleem van de Thérémin is gelegen in het feit dat de bespeler geen enkele vizuele referentie heeft voor het juist bepalen van de te spelen toonhoogte. Immers alleen de radiale afstand van de hand tot de antenne is bepalend, maar dit laat alle posities toe die zich gelijke afstand van de antenne bevinden, m.a.w. voor elke toon mag de hand zich op het oppervlak van de denkbeeldige bol met als straal deze afstand bevinden. De toevoeging van een 'toets' zoals gebruikelijk bij westerse strijkinstrumenten, kwam daaraan tegemoet. Wanneer we de viool als des duivels zouden kunnen beschouwen op grond van de grote moeilijkheid op dit instrument de toonhoogte precies te spelen, dan is de Thérémin wel een duivel verheven tot de derde macht... Wanneer we echter muziek voor ogen hebben waarbij vooral kontinue toonhoogteovergangen (glissandi) een rol spelen, dan is de Thérémin precies omwille van de enorme soepele beweeglijkheid van de toonhoogte, uitermate geschikt. Het tessituurbereik van een goed ontworpen instrument is ook zeer uitgebreid: vijf tot zes oktaven is goed haalbaar. Het gebruik van dit instrument in talloze film sountracks en bij performances en sceances ligt dan ook voor de hand. 

Muziek:

Naar alle waarschijnlijkheid speelde Lev Termen bij demonstraties van zijn instrument uitsluitend bestaande en bekende wijsjes, al dan niet met pianobegeleiding. Het eerste orkestraal werk waarin de Thérémin wordt voorgeschreven is wellicht 'Symphonic Mystery' (voor Thérémin en orkest) van Andrei Pashchenko. Dit werk beleefde zijn premiere in Leningrad (nu Sint Petersburg) op 2 mei 1924.

Latere werken:

·  Joseph Schillinger "First Airphonic Suite" (1929, Cleveland, Ohio)

·  Edgar Varese "Ecuatorial" (1934), oorspronkelijk geschreven voor 2 Thérémins en orkest, maar later herschreven voor Ondes Martenot.

Later volgden nog concerti van volgende komponisten:

• Anis Fuleihan "Concerto" (New York, 1945)
• Percy Grainger,
• Bohuslav Martinu
• Alfred Schnittke

  Ook in de behang- en amusementsmuziek werd het reeds vroeg gebruikt, o.m. door het 'Electrio' opgericht in New York, 1931: This is the THE THEREMIN ELECTRO-ENSEMBLE later called THE ELECTRIO circa 1932. The thereminist on the left is Leon Theremin's assistant, Julius Goldberg, playing his RCA theremin with the customized "lightning bolt" art deco, brass nickel chrome antennas. The musician seated in the center of the photo playing the "theremin cello" is Leonid Bolotine. Pianist Gleb Yellin is on the right playing a theremin keyboard. In 1932, the ensemble could be heard on the radio every Monday afternoon at 2:15 over the Columbia Network, KMBC. The picture was taken in the broadcast studio and is from the collection of thereminist David McCornack.

Zelfs ensembles met 14 Thérémins werden gevormd! In de periode van de 2e wereldoorlog raakte het instrument in de vergetelheid, tot het bij het eind van die oorlog werd herontdekt door de filmmakers in Holywood. Daar werd vooral het science-fiction achtige van de glijdende sinussen hoog ingeschat. Voorbeelden van films waarin theremins werden gebruikt zijn:

• 'Spellbound', Alfred Hitchcock, 1945
• 'The lost weekend', Billy Wilder, 1945
• 'Spiral Staircase'. Robert Siodmak, 1946
• 'Rocketship XM', Kurt Neumann, 1950
• 'The day the ocean stood still', Robert Wise, 1951
• 'The delicate delinquent', Don McGuire, 1957

In de jaren '60 kende het instrument een revival, doordat Robert Moog, een pionier van de elektronische muziek, er verschillende modernere versies van ging fabriceren. Deze versie van het instrument werd o.m. gebruikt voor uitvoeringen van John Cage's 'Variations 5' (1965) met dansers, waarbij deze tussen de antennes door bewegen. De compact disc die in 1987 werd uitgebracht door het Amerikaanse label Delos onder het nummer D/CD1014 en waarbij Clara Rockmore als vertolkster optreedt, maakt gebruik van een instrument gemaakt door Robert Moog. Dat vroege synthesizer bouwers gefascineerd waren door dit instrument heeft alles te maken met het feit dat het de eerste elektronische voor muziek gekoncipieerde klankgenerator was en dat die tevens ook in zijn bespeling van het traditionele afweek. Vergeten we niet dat synthesizers slechts sedert hun verval en integratie in de pop- en amusementsmuziek van klavieren werden voorzien!

Ook in de tachtiger en negentiger jaren werd in belangrijke films van de theremin gebruik gemaakt:

• 'The man with two brains', Carl Reiner, 1983
• 'Ed Wood', Tim Burton, 1994

De Amerikaanse komponist Joel Chadabe gebruikte een Moog-Theremin voor zijn Europese toernee van 1979.

Ook vandaag zijn er nog steeds leuke en kreatieve toepassingen voor dit instrument (of ervan afgeleide nieuwe ontwerpen) te verzinnen! Elke nieuwe generatie kompositiestudenten (dus gemiddeld om de 4 a 5 jaar) stelden we de studenten dan ook een Theremin bouwprojekt voor als praktisch deel van onze kursus experimentele muziek.

Lev Termen overleed -bijna 100 jaar oud- in 1993. Enkele jaren later, in 1998, overleed ook Clara Rockmore.

Technische werking:

Twee oscillatoren worden heel precies gestemd op eenzelfde frekwentie, bvb. 250kHz elk. Eén van beide wordt zo gebouwd dat de kondensator (die samen met een spoel deel uitmaakt van de trillingskring) buiten de behuizing van het instrument wordt gebracht en geheel of deels de vorm aanneemt van een antenne. Wanneer nu de antenne met de hand wordt benaderd, dan stijgt de kapaciteit van de trillingskring, waardoor de voortgebrachte frekwentie gaat dalen. De beide oscillatoren hebben nu een verschillende frekwentie, bvb. 250.000Hz en 249.220Hz. Het verschil tussen beide, in dit geval dus 880Hz is een frekwentie die als een zuivere toon hoorbaar kan worden gemaakt. Technisch gebeurt dit door gebruik te maken van een mixer of vermenigvuldiger, waaruit alleen de verschiltoon overblijft. De som-toon valt in het radiofrekwentiebereik en is uiteraard niet hoorbaar. Om verder aangesloten versterkers niet te beschadigen, worden hoogfrekwente komponenten echter toch best met een low-pass filter weggefilterd. De technische werking en realisatie van de vermenigvuldiger wordt uitvoeriger behandeld in ons hoofdstukje over de ringmodulator.

Wanneer een schakeling volgens dit eenvoudig koncept wordt opgebouwd dan zal gauw blijken dat het heel moeilijk te bespelen valt omdat de diverse toonhoogtes erg dicht bijeen komen te liggen. Een technische perfektionering bestaat erin de variabele trillingskring niet rechtstreeks aan de antenne te koppelen, maar dit te doen via een spoel met hoge zelfinduktie en wel zo dat deze spoel samen met de kapaciteit van de antenne (in de orde van de 1 pF) een serie-resonantiekring vormt. Met deze perfektionering werd het instrument door RCA op de markt gebracht, en ook het Moog instrument is voorzien van deze schakeling.

·  [zie schema ingesloten bij CD]

De volumeregeling, eveneens middels een antenne -dit keer horizontaal geplaatst- maakt gebruik van een, op de frekwentie van de oscillators na, identieke schakeling. De verschiltoon wordt nu echter via een f-> V omzetter gebruikt als sturing voor een VCA.

Projekt:

Ontwerp en bouw van een Theremin gebruik makend van hedendaagse elektronika, maar dan wel zo nauw mogelijk aansluitend bij het oorspronkelijk ontwerp van Lev Termen.

Analyze van de technische noodwendigheden:

1.- Toonopwekking:

- 2 H.F.sinus-generatoren: 1 met vaste frekwentie ( 150kHz - 1MHz), 1 waarvan de frekwentie via een antenne beïnvloedbaar is.

Merk op dat een spietantenne, beschouwd als kapacitieve komponent een kapaciteit vertegenwoordigd tussen de 2 en hooguit 10pF. De procentuele verandering van deze waarde door de benadering ervan met de hand is kleiner dan 10%. Willen we een groot tessituurbereik, dan moeten we dus een hogere frekwentie kiezen. Vergeet echter niet dat dit de bespeelbaarheid (en ook de afregeling van het instrument) wel heel wat moeilijker maakt.

Oorspronkelijke konstruktie:

- twee LC-triode-oscillators, een mengbuis (heterodyne- buis), spoelen. Audioversterker (pentode). Een met buizen uitgewerkt bouwschema uit de vroege jaren vijftig, hebben we als dokumentatie toegevoegd, voor wie graag een 'autentiek' exemplaar wil bouwen. Bedenk dan echter wel dat buizen op hoge (200 á 300V DC) spanningen werken...

Mogelijke moderne IC-komponenten:

• - ICL8038 of XR8038 funktiegenerator: deze IC's zijn bruikbaar tot frekwenties van maximaal 300kHz. De sinus-golf die voortgebracht wordt is echter bij deze hoge frekwenties erg onzuiver, zodat filtering aangewezen is voor een optimaal resultaat. Bovendien heeft de sinusvormer (aftakking van pin 2 van het IC) een hoge uitgangsimpedantie. Een opamp-buffer (een halve TLO72 per oscillator bvb.) is dan ook noodzakelijk wanneer we een diode-mixer willen toepassen voor het opwekken van de verschiltonen. (In het bijgaand schema niet getekend).
• - XR2206: funktiegenerator (Exar)
• - 555C (blokgolf, alleen bruikbaar mits gevolgd door een laag-doorlaatfilter).
• - NE566 (blok- of driehoeksgolf).
• Uiteraard is een diskrete opbouw (Clapp- of Collpitt- oscillator bvb.) afgestemd met een LC-kring, ook een mogelijkheid.
• - 1 gebalanceerde modulator

Het frekwentiegebied voor de HF oscillatoren moet zo gekozen worden dat een grote tessituur gehaald kan worden enerzijds, en anderzijds zo dat de oscillator met veranderlijke frekwentie kan werken met een kondensator van ca. 10pF. Immers, alleen een dergelijke waarde kan door parallel-schakeling van een antenne voldoende verschoven worden.

Gezien het feit dat de kapaciteit van een antenne mede afhankelijk is van metereologische omstandigheden, zal het nodig blijken een afregeling te voorzien, waarmee de toon voor een bepaalde afstand tot de antenne, kan worden weggeregeld.

Als gebalanceerde modulator kan met goed gevolg een klassieke ringmodulator gebruikt worden. Deze mag echter geen laag-doorlaatfilter hebben op de ingangen. Voorts dienen de gebruikte spoelen of transformatoren een bijzondere grote bandbreedte hebben. Zoniet, krijgen we beslist geen goedklinkende lage tonen.

·  Mogelijke IC's voor de demodulator:

MC1496 of MC1596 (signetics)

LM1496 of LM1596 (National Semiconductor)

AD633 (Analog Devices)

De beste keuze -maar helaas ook een van de duurste- is de AD534 van Analog Devices, of het overeenkomstige MPY type van Burr Brown. (Zie hoofdstuk over de ringmodulator).

2.- Amplitudekontrole:

• - 2 H.F. sinus-generatoren zoals gebruikt voor de toonopwekking, maar in een totaal verschillend frekwentiebereik, dit om onderlinge beïnvloeding te vermijden. (Kies de frekwentie een tritonus of een grote septiem lager dan de eerste centrale frekwentie).

·          

• - 1 gebalanceerde modulator
• - 1 frekwentie naar spanning omzetter (Tacho-schakeling)
• - 1 spanningsgestuurde versterker

·  In de meeste gepubliceerde ontwerpen voor theremins wordt dit gedeelte gewoonweg weggelaten. Het is nochtans een belangrijk element van het oorspronkelijke ontwerp en bovendien absoluut noodzakelijk om het als expressief muziekinstrument te kunnen gebruiken.

De antenne voor de amplituderegeling werd in het oorspronkelijke ontwerp uitgevoerd als een lus- of raamantenne, aangebracht op de zijkant van het instrument. De te gebruiken oscillatoren evenals de schakeling voor de demodulatie zijn overigens volkomen identisch met die voor de toonopwekking.

- Voor de frekwentie naar spanning omzetting kunnen we gebruik maken van de speciale tacho-chips die door diverse fabrikanten worden aangeboden:

-LM2907N8 of LM2907N (National)

·  - Als spanningsgestuurde versterker hebben we een ruim arsenaal aan ontwerptechnische keuzemogelijkheden. De eenvoudigste, maar ook die welke het meest vervorming oplevert, bestaat erin een Graetz-gelijkrichterschakeling te gebruiken met de wisselspanningsaansluitingen in serie met het te regelen signaal en de stuurspanning op de + en - uitgangen. In het kader van het ontwerp voor een Thérémin is deze oplossing niet eens zo verwerpelijk, want door de geintroduceerde vervorming, beschikken we zo meteen over een signaal dat verdere filtering en kleuring toelaat. (cfr. boekdeel 2).

Meer gesofistikeerd is het gebruik -alweer- van een multiplier als spanningsgestuurde versterker. Last but not least, kan natuurlijk ook een speciale VCA in chipvorm worden ingezet. Deze laatste chips zijn evenwel niet bepaald goedkoop en hun toepassing is alleen aangewezen wanneer zuiver sinusvormige signalen als uitgangssignaal gewenst worden. Een goedkoop alternatief bestaat erin een VCA op te bouwen, gebruik makend van een operationele transkonduktie versterker (kortweg OTA genoemd). De CA3080 of LM3080 is heel geschikt, en werd toegepast in het prototype waarvan het schema in bijlage gegeven wordt.

Nota: Interessant om weten is dat het oorspronkelijke ontwerp van Termen de amplituderegeling realiseerde door het gedemoduleerde signaal van het tweede oscillatorpaar te gebruiken als sturing voor de gloeidraden van de versterkerbuis. Technisch gezien is dit bijzonder onortodox en muzikaal gezien kleeft hieraan het nadeel dat het instrument slechts erg traag op amplitudevariaties van de speler kan reageren. Immers de gloeidraden hebben een zekere tijd nodig om warm te worden en terug af te koelen. Een neveneffekt (gewenst of ongewenst) van deze onortodoxie is dat de klankkleur een funktie wordt van de amplitude. Immers, wanneer een buis niet met de korrekte en konstante gloeispanning wordt gevoed, dan vervormt zij in hoge mate het te versterken signaal.

3.- Pedaalschakelaar:

- schakeling via lichtgevoelige weerstand.

Ook dit onderdeel behoort tot het oorspronkelijke ontwerp en was nodig omdat anders het spelen van afzonderlijke -dus niet door glissandi verbonden- noten helemaal onmogelijk is. Merk wel op dat vroeger niet van een LDR gebruik werd gemaakt aangezien dit onderdeel pas rond 1960 werd uitgevonden.

Het gebruik van een LED of lamp en een LDR wordt hier aanbevolen omdat dit het gebruik van een niet afgeschermde draad tussen instrument en schakelaar mogelijk maakt. Inderdaad, alleen de gelijkspanning voor de LED of het lampje vloeit door de draad, niet het audiosignaal zelf. 

Technische problemen:

De opbouw van de Thérémin-schakeling stelt op zich geen bijzondere technische problemen. Wel moet men bij voorkeur kunnen beschikken over een goede frekwentiemeter voor de afregeling, hoewel het met een beetje geluk ook wel op het gehoor te doen is. Het grootste probleem bestaat erin de koppels oscillatoren werkelijk volledig onafhankelijk te laten funktioneren. Inderdaad, in de praktijk blijkt dat deze , wanneer het verschil tussen beide frekwenties erg klein is ( <200Hz), de neiging hebben op elkaar in te 'locken'. Muzikaal leidt dit tot onspeelbare lage tonen en een diskontinu verloop van de toonhoogte. Het verschijnsel is te wijten aan:

1.- slechte H.F. ontkoppeling van de voedingsspanning

2.- onderlinge beinvloeding door R.F.-straling.

De ontkoppeling van de voeding kan gebeuren door elke oscillator uit een afzonderlijke stabilisatorchip (LM317 of 7815, 7812 o.i.d.) te voeden en door in serie met de voedingsleiding een L of LC dempingskring op te nemen.

Het vermijden van het onderling in de pas lopen van de oscillators door radiofrekwente beinvloeding, kan verholpen worden door de vaste oscillator volledig af te schermen en hem eventueel zelfs op een afzonderlijke printplaat op te bouwen.

Een verdere mogelijkheid -die we echter zelf niet praktisch hebben onderzocht- zou erin kunnen bestaan elk oscillatorkoppel uit te voeren als één kristalgekontroleerde vaste oscillator en één veranderlijke chip-oscillator. De kristallen die daarvoor nodig zijn (100kHz- 250kHz) zijn evenwel door hun fyzische grootte nogal aan de prijzige kant. Keramische resonatoren vormen hier een mogelijk alternatief.

Wie graag experimenteert kan ook de in de inleiding onder 'technische werking' aangehaalde verbetering beproeven waarbij de antenne samen met een extra spoel op de eerste oscillator wordt aangesloten. Het probleem is dat spoelen in de gewenste grootte-orde niet koerant in de handel verkrijgbaar zijn (de hier nodige waarden liggen tussen 0.5 en 1 Henry terwijl de grootste in de handel verkrijgbare waarde slechts 100mH is) en men die dus zelf zal moeten wikkelen. Gezien het grote aantal wikkelingen is dit minder eenvoudig dan het op het eerste zicht lijkt.

Een tweede probleem bestaat erin dat het instrument voor elk gebruik opnieuw afgeregeld dient te worden. De afregeling heeft tot doel het instrument zo in te stellen dat wanneer de speler zich op enkele meters afstand van het instrument bevindt, er geen toon door wordt voortgebracht. De afregeling is dus een op nul stelling. Deze afregeling kan technisch gezien gerealiseerd worden op verschillende wijzen:

• a. door een trim-kondensator parallel met de antenne op te nemen
• b. door een (multi-turn) potentiometer in serie te plaatsen met de frekwentiebepalende weerstanden in de schakeling.
• c. door een van bovenstaande maatregelen toe te passen op de 'vaste' oscillator van elke koppel.
• d. door een teleskopische antenne te gebruiken, waarvan de kapaciteit kan geregeld worden door in- en uitschuiven van de antenne.

Het vervelende bij de afregeling is, dat wanneer de regelknoppen op het instrument geplaatst worden, deze uiteraard alleen bediend kunnen worden door eraan te draaien, een handeling waarvoor de hand en het lichaam in de onmiddelijke nabijheid van het instrument dient te worden gebracht. Dit bemoeilijkt de nul-afstelling ten zeerste... Het is weliswaar mogelijk, bij gebruik van een multiturn potmeter, deze via een afgeschermde draad van zo'n twee meter op afstand te bedienen, maar daarmee boet het instrument wel in aan 'draadloosheid'.

De afregeling van de oscillatoren voor de amplituderegeling is zelfs nog moeilijker uit te voeren dan die voor de toonhoogte, hoewel de juistheid ervan ,in muzikaal opzicht, minder kritisch is. Ons oor is nu eenmaal minder gevoelig voor amplitudeverhoudingen dan voor toonhoogteverhoudingen.

Een volledig modern ontwerp...

Wanneer we volledig verzaken aan de historische getrouwheid van het thereminontwerp dan kunnen we een heel andere weg bewandelen. Het volstaat dan gebruik te maken van één enkele HF oscillator voorzien van een antenne waarmee de frekwentie beinvloed kan worden. Deze ene frekwentie wordt via een eenvoudige deler-schakeling zoveel keer door 2 gedeeld als nodig om deze frekwentie terug te brengen tot maksimaal 10kHz. Dit signaal wordt via een tachoschakeling (een LM2908 bvb.) omgezet in een DC-spanning waarmee dan een spanningsgestuurde sinus VCO gestuurd kan worden.

Eenzelfde schakeling kan opgebouwd worden voor de amplitude-regeling, waarbij het tacho DC signaal dan een VCA (spannings-gestuurde versterker (bvb. CA3080) stuurt.

Dit ontwerp is vele malen stabieler dan wat middels het oorspronkelijke ontwerp haalbaar is.

Theremin Kit:

1.- PAIA

Wie het toch liever wat eenvoudiger wil, kan ook terecht bij de Amerikaanse fabrikant Paia, die in 1996 een Theremin als bouwpakket op de markt bracht. Dit kleine bedrijfje heeft een goede website, waarvan we het volledige schema voor de theremin zoals zij hem ontwierpen konden downloaden.

De website is te vinden op: http://www.paia.com

Theremin-opbouwschema

In dit ontwerp worden zowel toonhoogtesturing als amplitudesturing geimplementeerd. De frekwentie waarop de Hartley-oscillators werken is 750kHz. De toonhoogte sturing komt voor rekening van de vaste kring rond L2 en de variabele (met antenne) rond L1. De diodeschakeling vormt een simpele ringmodulator. De kring rond L3 en L4 (L4 heeft de volume-antenne) stuurt de amplitude. De opgewekte signalen worden tot blokgolven gemaakt en de niet lineaire VCA zorgt voor een dynamiek afhankelijk timbre.

Leuk aan dit ontwerp is dat de signalen ook als DC control-voltages naar buiten worden gebracht. We kunnen deze theremin dus ook als controller van andere analoge apparatuur, of middels aan ADC kaart in de komputer, voor eender welke software kontrole inzetten. 

Het regelbereik voor dit ontwerp is niet erg uitgebreid: van 2cm tot ongeveer 40cm voor het gehele toonbereik. Een opgebouwd exemplaar is beschikbaar bij Stichting Logos voor evaluatie, bespeling, experimenten door de studenten.

·  Ter informatie:

Op 30.06.97 bestelden wij een Paia Theremax kit en betaalden: 88.75US$ voor de onderdelen en de print, 28.50US$ voor een partiele behuizing (frontplaat en antennes), 45.99US$ voor de verzending. Totaal 163.24US $. De bestelling kan via e-mail, en de betaling via credit card (Visa).

2.- BIG BRIAR

In 1997 konden we via de Electronic Music Foundation tegen een serieuze prijsvermindering een 5-tal bouwpakketten voor professionele theremins ['Etherwave'] kopen voor de studenten van de Gentse Experimentele Muziek Klas. Big Briar is de merknaam waaronder Robert Moog zijn ontwerpen aan de man brengt. Hoewel ongeveer viermaal duurder (ca.350$) dan de Paia-kit, heeft dit ontwerp heel wat voordelen, vooral dan inzake stabiliteit en heeft het ook een veel groter regelbereik dan het Paia ontwerp. Bovendien wordt de kit gelevert met een op voorhand bestukte hoofdprint en een mooi afgewerkt houten kastje.

Ook het muzikaal bruikbaar frekwentiebereik is iets uitgebreider: 5 oktaven. De handige uitgangen voor sturing van externe synths en andere apparatuur moeten we in dit ontwerp -dat daardoor dichter bij het autentieke staat- wel derven.

Ref.: email: bigbriar@aol.com

Een interessante website is: http://www.emf.org/cals_moog.html

Ook van dit ontwerp hebben we enkele exemplaren ter beschikking van de studenten gesteld via de elektronische studio van Stichting Logos. (Afspraak maken via email).

Bijlagen:

• - Volledig opbouwschema voor een klassieke Thérémin: L4007-930330
• - Schema voor een tot het minimum gereduceerde versie, zonder amplituderegeling. Deze versie kan door de studenten tegen heel geringe kosten in niet meer dan zowat twee uur opgebouwd worden. Uitgegaan wordt dan wel van het voorhanden zijn van een instrument-versterker, een volumepedaal zoals gebruikt voor elektrische gitaren, en batterijvoeding voor de Thérémin.
• - Schema voor een minder autentieke, maar bijzondere eenvoudige en goedkope Thérémin gebruik makend van CMOS schakelingen (inverters (74HCT14, of 74HCT04 en een Phase Locked Loop, type 74HCT4046). Deze schakeling levert geen sinusvormige uitgang.
• - Schema voor een 'moderne' versie van de theremin.
• - Application notes m.b.t. de geciteerde en in de diverse ontwerpen toepaste chips.
• - Schemas en bouwhandleiding voor de Robert Moog Etherwave kit
• - Schemas en bouwhandleiding voor de Paia Theremax kit.

Opdracht:

- Bouw van een thérémin.

- Schrijven van een korte kompositie voor theremins (minstens twee, maximaal 7 want meer hebben we er niet beschikbaar...!), daarbij uiteraard rekening houdend met de speeltechnische mogelijkheden. Voor de bespeling reken je het best op strijkers (violisten, altisten en cellisten). De theremin mag in de kompositie worden gekombineerd met andere akoestische of elektronische instrumenten (inklusief tape).

- Zoeken van partituren voor Thérémin of waarin het instrument wordt gebruikt.

Lev Termen overleden

Rond 11 november 1993 overleed Lev Sergejevitsj Termen op 97-jarige leeftijd in Moskou. Hij was als uitvinder van de 'Theremin' beslist een pionier inzake elektronische muziekinstrumentenbouw. Hij was een der eersten die de mogelijkheden en perspektieven inzag van non-impakt muziekinstrumenten en inspireerde o.m. Leopold Stochowsky tot diens vaak visionaire uitspraken in verband met de toekomst van de muziekkultuur en het musiceren.

De naar hem genoemde theremin is een monofoon instrument -behorend tot de organologische kategorie der elektrofonen- waarvan zowel toonhoogte als geluidsterkte gekontroleerd worden door de kapaciteit tussen respektievelijk linker- en rechterhand en een koppel antennes. De vertikale antenne wordt gebruikt voor de toonhoogtebepaling, de horizontale en meestal als raamantenne uitgevoerde antenne, voor de geluidsterkte.

Beschouwd als muziekinstrument voor het spelen van muziek met voorgeschreven precieze toonhoogtes, moet het -zoals ik uitvoerig meen te hebben aangetoond in mijn doktoraat- beschouwd worden als een mislukking. Immers wat dit betreft is het vele malen moeilijker te bespelen dan een strijkinstrument zoals de viool. Het intrinsiek positionele van de bespelingsinstruktie -in dit geval ontdaan van bijna elke koordinatenrefentie- is daarvan de oorzaak. Los echter van deze onterechte ambitie van het instrument, is het een van de allereerste op uiterst flexibele wijze te bespelen elektronische instrumenten, dat een wezenlijke vernieuwing bracht in de bespelingsmogelijkheden van nieuwe instrumenten. De theremin is wat dit betreft een heel stuk origineler dan de latere van klavieren voorziene syntesizers, die immers in hun speelinstruktie niet veel meer doen dan teruggaan op een bespelingswijze die ontleend werd aan de mogelijkheden en beperkingen van de mechanische middeleeuwse klavierspeeltuigen.

In de jaren dertig werd vele duizenden theremins door RCA op de markt gebracht samen met een grammofoon en enkele bijpassende music-minus-one platen. De bezitter kon dan de op de plaat ontbrekende partij met zijn theremin toevoegen. Een kommercieel sukses werd dit echter niet. In de jaren zestig kende de theremin een bescheiden revival, toen Robert Moog er zijn eerste stappen in de elektronische instrumentenbouw mee zette. De trouwe Logos-koncertbezoekers zullen het instrument reeds vaker hebben gehoord. Joel Chadabe bespeelde het op een van zijn koncerten bij ons in de jaren zeventig, en heel onlangs nog (juni 1993) waren theremins aan de orde in het koncert door de experimentele muziek klas van het Koninklijk Konservatorium. Ik had de studenten immers de opdracht gegeven zelf enkele theremins te bouwen.

Wie het ook graag zelf wil proberen, kan steeds mijn aan deze tijd en de huidige technische mogelijkheden aangepaste ontwerpen komen kopieren. Ondanks de principiele beperkingen van het ontwerp, zitten er toch heel wat ook nu nog bruikbare aspekten in verscholen.

Gent, 11.11.1993

Clara Rockmore overleden: 10.05.1998

Clara Rockmore, a musician who was trained as a violinist but became famous principally as a soloist on the theremin, an early electronic instrument, died on Sunday 10th of may 9:30 in the morning at her home in Manhatten. She was 88.

Her family was at her bedside during the last few days of her life, and just two days earlier she learned of the birth of her first great grandniece. Clara had previously said, "If it's a boy, he'll be another Jascha Heifetz. If it's a girl, she'll be a Clara Rockmore". Clara's death signals the end of a chapter in the extraordinary story of Leon Theremin and his remarkable instrument. Her life and artistry will serve as inspiration to carry on the truly fine theremin tradition that she established.

The theremin, invented in 1920 by Leon Theremin, produces a pure, eerie, sliding tone that has been compared to a disembodied, wordless soprano voice or an enchanted cello. In recent years, thanks in part to a 1994 film "Theremin: An Electronic Odyssey," the instrument has developed a cult following, as has Ms. Rockmore, who appeared in the movie. She was also the focus of a video documentary, "Clara Rockmore, the Greatest Theremin Virtuoso," released last month.

Describing Clara Rockmore's performances, Steve Martin, the director of the theremin film, said, "Clara is to the theremin what Andrés Segovia and Jimi Hendrix combined are to the guitar."

Clara Rockmore was born Clara Reisenberg in Vilna (now Vilnius) in Lithuania. She showed considerable talent as a violinist before she was 4, and in 1915 she became the youngest musician ever admitted to the St. Petersburg Conservatory. Her principal teacher there was Leopold Auer, whose other students had included Mischa Elman and Jascha Heifetz. In the mid-1920's, Ms. Rockmore moved to New York, where she resumed her studies with Auer, who had also immigrated. After a few years, however, she began to have muscular and joint problems that curtailed her career as a violinist. At around that time, she met Theremin and decided to study his electronic instrument. She became his student and close friend; for her 18th birthday, he made her a cake that lit up and revolved whenever anyone approached. Ms. Rockmore's influence on the instrument itself included suggesting structural changes to improve its articulation.

Clara Rockmore gave one of the first theremin concerts in the United States, in 1934. The composer Anis Fuleihan wrote a concerto for her, and she performed as a soloist with several orchestras, including the New York Philharmonic, the Philadelphia Orchestra, and the Toronto Symphony.

15.05.1998

Lydia Kavina

Official web-site:

http://postman.ru/~tvox/

Lydia Kavina, the grand-niece of Leon Theremin, is one of the few professional thereminists in the world and a master teacher on this instrument. She also is a composer and has premiered her own works and those of others throughout Russia, the USA, Europe and Asia.

Lydia has given over 600 performances and concerts, radio- and television broadcasts in Russia, Germany, France, Italy, Portugal, Denmark, Great Britain, Austria, Finland, Bulgaria, Poland, the USA, Brazil and Japan.

Lydia teaches students on a weekly basis at the Theremin Centre for Electro-acoustic Music at the Moscow State Conservatory. Lydia regularly perform at the Optical Theatre in Moscow.

Biography